J.V. Stalin: Korkunç İvan Filmi Üzerine Sergei
Eisenstein İle Görüşme
Bu görüşme 1947 Şubat’ı sonlarında, Stalin, SBKP yöneticileri Jdanov ve Molotov
ile S.M. Eisenstein ve N. Çerkasov arasında gerçekleşmiştir. Bu, Bolşevik
Parti’nin savaş sonrası dönemde Sovyet kültürünün sanat seviyesini yükselterek
ideolojik ve politik içeriği güçsüzlükten kurtarma girişiminin gerekli bir
parçasıydı.1 4 Eylül 1946 yılındaki bu görüşme öncesinde, SBKP Merkez Komitesi,
Parlak Hayat filmi üzerine bir karar almıştı. Kararın Korkunç İvan’a dayanan
bölümleri şöyleydi:
“Sinema işçilerinin - yapımcıların, yönetmenlerin ve senaristlerin- vazifelerine
kaygısız ve sorumsuzca yaklaşarak yaptıkları filmlere özen göstermedikleri bir
gerçektir. Başlıca hataları, işledikleri konuya hâkim olmamalarıdır… Yapımcı
Eisenstein, İvan Grozny (Korkunç İvan) serisinin ikinci filminde Grozny’nin
ilerici ordusu oprichniki‘yi, yoz Amerikan çetesi Ku Klux Klan gibi betimleyerek
tarihi gerçeklerdeki bilgisizliği ortaya koymuştur. Çelik bir iradeye sahip olan
İvan Grozny (Korkunç İvan) karakteri, güçsüz ve ödlek bir Hamlet tipi olarak
sunulmaktadır…
‘Değersiz filmlerin yapılmasındaki esas sebepler, konuyla ilgili bilgi eksiği ve
senaristlerle yapımcıların işlerinde gösterdikleri özensiz tutumdur.’
“Merkez Komite, Sinematografi Bakanlığının, öncelikle de başkan Yoldaş
Bolshakov’un film stüdyoları, yapımcılar ve senaristleri yeterince
denetlemediğini, filmlerin kalitesini iyileştirmek için gereken çabayı sarf
etmediğini ve faydasız amaçlar uğruna yüksek meblağda para harcadığını görmüştür.
Bakanlığın önde gelen görevlileri, kendilerine verilen vazifelere karşı sorumsuz
tavırlar sergileyerek yapılmakta olan filmlerin sanatsal değerine, ideolojik ve
politik içeriğine karşı da kayıtsız kalmaktadırlar.
“Merkez Komite, Bakanlığa bağlı Sanat Kurulunun yanlış bir örgütlenme içinde
olduğu kanısındadır. Kurul, çekilecek filmlerin tarafsız ve sistematik bir
eleştiri süzgecinden geçmesini güvence altına almamaktadır. Yargılarında
çoğunlukla apolitik bir tavır sergileyerek filmlerin savunduğu tezlere dikkat
etmemektedirler. Kurul üyelerinin birçoğu, film değerlendirmelerinde
ilkesizliklerini göstermektedir ve yargıları, yapımcılarla olan şahsî ilişkileri
üzerine kurulmuştur. Sinemada eleştiriden yoksunluk ve hâkim olan dar görüş
ortamı, kalitesiz filmlerin yapılmasındaki belli başlı sebepler arasındadır.
‘Sanat işçileri, işlerine karşı sorumsuz ve kaygısız tavır sergilemeye devam
edenlerin, kendilerini gelişen Sovyet sanatının dışında bulacaklarını
kavramalıdırlar; çünkü Sovyet sanatseverlerinin kültürel gereksinim ve talepleri
artmıştır, bu sebeple Parti ve Hükümet de halkın estetik zevkinin ilerlemesi
için çalışmaya devam edecek ve onların sanat eserleri hususundaki taleplerini
destekleyecektir.’ (Merkez Komite Kararları, SBKP, Edebiyat Ve Sanat Üzerine
[1946- 1948], Moskova, 1951, s. 26-28.)
…
Stalin, Jdanov, Molotov, Eisenstein ve Çerkasov arasındaki görüşme:
Saat on bir de Kremlin’e davetliydik (Akşam 23.00′te -y.n.). Resepsiyona
vardığımızda saat 10.50 idi. Saat tam on birde Poskrebyshev gelerek kurul
odasına kadar bize eşlik etti.
Odada Stalin, Molotov ve Jdanov vardı.
İçeri girdik, selamlaştık ve masaya oturduk.
Stalin. Bir mektup yazmışsınız. Yanıtı biraz gecikti. Geç buluştuk. Önce yazılı
bir yanıt vermeyi düşündüm; ama sonra konuşmanın daha iyi olacağına karar verdim.
Yoğunluğumdan ve vakit bulamayışımdan ötürü, sizinle uzun bir aradan sonra
burada görüşme kararı aldım. Mektubunuz elime Kasım’da geçti.
Jdanov. Mektubu Soçi’deyken almıştın.
Stalin. Evet, evet. Soçi’de. Filmle ilgili ne yapmaya karar verdiniz?
Eisenstein. Filmin ikinci kısmını, Livonsky’nin Yürüyüşü dâhil edilmediği için
iki bölüme ayırdık. Sonuçta film içinde oransızlıklar oluştu. Bu yüzden eldeki
malzeme üzerinde oynamalar yapmak ve asıl olarak Livonski’nin Yürüyüşünü çekmek
gerekiyor.
Stalin. Tarih okudunuz mu?
Eisenstein. Az çok.
Stalin. Demek az çok. Ben de tarihten az çok anlarım. Oprichnina‘yı yanlış
göstermişsiniz. Oprichnina kralın ordusuydu. Bayrağını indirip savaş alanını her
an terk edebilecek olan feodal ordulardan farklıydı; düzenli ve ilerici bir ordu
oluşturulmuştu. Siz ise Oprichnina’yı Ku-Klux-Klan (ABD’de siyahlara karşı
örgütlü katliamlar düzenleyen ırkçı bir topluluk - ç.n.) gibi göstermişsiniz.
Eisenstein KKK’ın beyaz başlık taktığını; ama filmdekilerin başlıklarının siyah
olduğunu söyledi.
Molotov. Bu önemli bir fark değil.
Stalin. Çar kararsız biri gibi sunulmuş, Hamlet’e benziyor. Ne yapması
gerektiğini ona hep başkaları söylüyor ve hiçbir kararı kendisi almıyor.
Çar İvan, önemli ve bilge bir hükümdardı ve eğer XI. Ludwig ile
karşılaştırılırsa -XIV. Ludwig için mutlakıyetçiliği hazırlayan XI. Ludwig
hakkında bir şeyler okumuşsunuzdur- Korkunç İvan çok daha yüksek bir yerdedir.
Korkunç İvan’ın bilgeliği şuradaydı: O, olaylara ulusal bir bakış açısıyla
yaklaştı ve ülkesine yabancıların girmesine izin vermedi, ülkeye dış tesirin
girmesini engelledi. Korkunç İvan’ı bu biçimde göstererek bir sapmaya ve hataya
sebep oluyorsunuz. I. Petro da önemli bir hükümdardı; ama yabancılara karşı
fazlasıyla hoşgörülüydü; onlara kapılarını sonuna kadar açtı, ülkesine dış
tesirin girmesine izin verdi ve Rusya’nın Almanlaştırılmasına göz yumdu.
Katerina bundan daha fazlasına da müsaade etti. Aleksandr döneminde gerçekten
bir Rus hanedanlığı mı vardı? I. Nikolay döneminde bir Rus hanedanlığı mı vardı?
Hayır, onlar Alman hanedanlığıydı. Korkunç İvan’ın en büyük katkısı ise dış
ticareti devlet tekeline ilk kez almasıydı. Bunu ilk kez Korkunç İvan yaptı ve
sonra da Lenin.
—————————————-
Korkunç İvan filminden bir sahne, İvan rolünde aktör Nikolay Çerkasov
—————————————-
Jdanov. Korkunç İvan’ı bir sinir hastası gibi göstermişsiniz.
Molotov. Daha çok psikolojik özellikler vurgulanmış ve eylemler aşırı strese,
içsel çelişkilere kişisel hislere dayandırılmış.
Stalin. Tarihi bir figürü doğru biçimde göstermek gereklidir. Örneğin, birinci
bölümde Korkunç İvan’ın karısını uzun uzun öpmesi doğru değildi. O zamanlar buna
izin verilmiyordu.
Jdanov. Gerçi film Bizans üslubuyla yapılıyor; ama o üslupta da buna yer yoktu.
Molotov. İkinci bölümde mekân, kubbeler ve mahzenlerle sınırlandırılmış, açık
hava yok, geniş Moskova yok, insanlar gösterilmiyor.
Stalin. Korkunç İvan son derece zalimdi. Onun neden zalim olmak zorunda kaldığı
da gösterilebilir.
Korkunç İvan’ın hatalarından biri de beş büyük feodal ailenin işini tümden
bitirmemesiydi. Bu beş aileyi ortadan kaldırsaydı Gerileme Dönemi yaşanmazdı.
Korkunç İvan birinin idam fermanını imzaladığında sonradan pişman olup uzun süre
dua ederdi. Tanrı bu konularda onu huzursuz ediyordu… Hâlbuki kararlı olmak
gerekirdi.
Molotov. Tarihi olayları etraflıca sunmak gerekir. Örneğin, Örneğin Demyan
Bedni’nin Bogatip adlı oyunu. Demyan Bendi, Bogatip oyununda Rusya’nın
vaftiziyle alay etmişti, ancak gerçekte Hıristiyanlığın kabulü tarihsel gelişim
açısından ilerici bir olaydı.
Stalin. Elbette, bizler iyi Hıristiyanlar değiliz; ama tarihin o aşamasında
Hıristiyanlığın ilerici rolünü inkâr etmek olanaksızdır. Bu olay, Rus devletinin
Batıyla ilişki kurmasını ve Doğuya yönelmemesini sağladı.
Stalin, Doğu ile ilişkilere dair Tatar boyunduruğundan nihai kurtuluşun ardından
Korkunç İvan’ın yeni Tatar hücumlarına karşı bir kale oluşturmak için Rusya’yı
alelacele birleştirdiğini söyledi. Astrakan galip gelmişti ve Moskova’ya her an
saldırabilirlerdi, ayrıca Kırım Tatarları da bunu yapabilirdi.
Stalin. Demyan Bedni doğru bir tarihsel bakış açısına sahip değildi. Minin ve
Podjarski heykelini Vasily Blazhenova Kilisesi yakınlarına taşıdığımızda Demyan
Bedni buna itiraz ederek o heykelin atılmasını ve Minin ve Podjarski’nin
unutulması gerektiğini yazdı. Bu mektuba cevap olarak ona şöyle dedim: ‘ İvan,
kendi aileni unutma. Tarihi bir kenara atamayız…’
Ardından Stalin, Korkunç İvan yorumuna dair bir dizi görüş belirtti; Malyuta
Skuratov’un önemli bir general olduğunu ve Livonia ile yapılan savaşta
kahramanca öldüğünü söyledi.
Çerkasov buna karşılık, eleştirinin her zaman işe yaradığını ve eleştiri
sayesinde Pudovkin’in Amiral Nakhimov gibi güzel bir film yaptığını belirtti.
“Daha kötüsünü yapmayacağımıza eminiz. Sadece filmde değil, tiyatroda da Korkunç
İvan karakteri üzerine çalışıyorum. Bu karaktere âşık oldum ve sahneleri
değiştirmenin doğru olacağını düşünüyorum.”
Stalin buna cevaben Molotov ve Jdanov’a dönerek “Deneyelim mi?” dedi.
Çerkasov. Gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra başarılı olacağına eminim.
Stalin. Tanrı yardımcınız olsun,- her gün yeni bir başlangıçtır. (Güler.)
Eisenstein. Birinci bölümde birçok sahne başarılıydı ve bu da serinin devamını
yapmak için bize güven veriyor.
Stalin. Sizin neyi başardığınız hakkında değil, eksikleriniz hakkında
konuşuyoruz.
Eisenstein filme dair başka talimatların olup olmadığını sordu.
Stalin. Ben size talimat vermiyorum, yalnızca seyircinin fikrini dile
getiriyorum. Tarihi karakterlerin doğru yansıtılması gereklidir. Glinka bize
neyi gösterdi? Bu Glinka nedir? Çizilen tip Glinka’ya değil, Maksim’e benzemiş.
(L. Arnshtam’ın Besteci Glinka filmi hakkında konuşuyorlardı. Başrolü B. Chirkov
oynuyordu.) Aktör Chirkov kendini ifade edemedi ve bir aktör için en önemli
nitelik, kendini dönüştürebilme yeteneğidir. (Çerkasov’u işaret ederek) Siz
kendinizi dönüştürmeye yatkınsınız.
Buna karşılık Jdanov, Çerkasov’un Korkunç İvan’da şanssız olduğunu söyledi.
Bahar filminin çekimlerinden dolayı bir panik havası vardı ve Çerkasov, Hayat
Adına filminde de bir kapıcıyı oynamaya başlamıştı.
Çerkasov, çar rolünde defalarca oynadığını hatta I. Petro ve Aleksander
rollerini bile oynadığını söyledi.
Jdanov. Soy zincirine göre. Tüm çarları sırayla oynamışsınız.
Stalin. Tarihi şahsiyetleri doğru ve belirgin bir biçimde sunmak gerekir. (Eisenstein’a).
Siz, Aleksander Nevsky‘yi yönettiniz. Oldukça iyiydi. En önemli şey, tarihsel
dönemin üslubunu korumaktır. Yönetmen tarihten sapabilir. Tarihsel malzemeyi
olduğu gibi kopyalaması doğru değildir, kendi fikirleri üzerine çalışmalıdır;
ama üslubun sınırları içinde. Yönetmen ancak tarihi dönemin üslubu içinde
hareket edebilir.
Jdanov. Belli ki gölgelerden (ki bunlar seyircinin dikkatini dağıtıyor) ve
Korkunç Ivan’ın sakalından çok etkilenmişsiniz. Korkunç Ivan sırf sakalı
gözüksün diye yerli yersiz başını geriye atıyor.
Eisenstein, Serinin sonraki bölümünde Korkunç İvan’ın sakalını kısaltma sözü
verdi.
Stalin. (Korkunç İvan filminin ilk bölümündeki aktörleri anımsar) Kurbski,
olağanüstüydü. Staritski çok iyiydi (Aktör Kadoçnikov). Sinekleri kusursuzca
yakalıyordu. Bir de tahtın varisi, sinekleri elleriyle yakalıyordu! Bu tür
ayrıntılar gereklidir. Bunlar insanın özünü açığa vurur.
Çerkasov’un Sovyet Film Festivaline katılımıyla ilgili olarak konu
Çekoslovakya’nın durumuna geldi. Çerkasov, Sovyetler Birliğinin Çekoslovakya
halkı tarafından sevildiğini anlattı.
Daha sonra, Amerika tarafından yıkıma uğratılan Çekoslovakya şehirlerine
değinildi.
Stalin. Bizim görevimiz Prag’a Amerikalılardan önce girmekti. Amerikalılar büyük
telaş içindeydi; ama biz, Koniev’in saldırısı sayesinde onları geride bırakıp
Prag’ı düşman eline geçmeden alabildik. Amerikalılar Çekoslovakya sanayisini
bombaladı. Bu politikayı Avrupa’ya karşı da sürdürdüler; çünkü onların hedefi
kendileriyle rekabet içinde olan sanayileri yıkmaktı. Orayı keyifle bombaladılar.
Çerkasov, Franco ve Goebbels’in Büyükelçi Zorin’in villasında çektirdikleri
fotoğraflardan söz etti.
Stalin. O domuzların işini bitirdiğimiz iyi oldu. Eğer o alçaklar kazansaydı,
olacakları düşünmek bile dehşet verici.
…
Stalin, Çerkasov’un karakter canlandırma hususundaki yeteneğine ve aktör
Kmelev’i yeniden sahneye çıkarabilme şansımız olduğuna işaret etti.
Çerkasov, Leningrad’daki Marine Tiyatrosunda çalışırken birçok şey öğrendiğini
söyledi. O zamanlar usta karakter oyuncusu Shaliapin de o sahnede oynuyordu.
Stalin. O büyük bir oyuncuydu.
Jdanov. Bahar filminin çekimleri nasıl gidiyor, diye sordu.
Çerkasov. Yakında bitireceğiz. Bahar filmi, bahara doğru gösterime girecek.
Jdanov. Bahar‘ın içeriğini beğendiğini söyledi. Aktris Orlova oldukça iyi
oynamış.
Çerkasov. Aktör Plyatt gayet iyi rol yapmış.
Jdanov. Peki, Ranevskaya nasıl oynadı! (elini salladı.)
Çerkasov. Hayatımda ilk kez bir filmde sakalsız, bıyıksız, pelerinsiz ve
makyajsız göründüm. Bir yönetmeni oynuyorum ve görüntümden biraz utanıyorum,
karakterlerimin arkasına saklanıyormuş gibi hissediyorum. Bu, büyük sorumluluk
isteyen bir rol; çünkü bir Sovyet yönetmenini temsil etmeliyim ve bütün
yönetmenlerimiz kaygılı: bir Sovyet yönetmen nasıl gösterilecek?
Molotov. Ve burada Çerkasov bütün yönetmenlerle hesaplaşıyor! Bahar filmine
itiraz edildiğinde Çerkasov, filmle ilgili Sovyet Sanatı gazetesinde çıkan bir
yazıyı okuyup filmin yasaklandığını düşündü.
Ve sonra Jdanov: Bahar için yapılan bütün hazırlıkların bozulduğunu gören
Çerkasov, kapıcı rolünü üstlendi, dedi. Jdanov, Bahar‘ın bir eleştiri
bombardımanına tutulmasını tasvip etmiyordu.
Aktris Orlova’nın oyunculuğu Stalin’in ilgisini çekmişti. Onu bir oyuncu olarak
takdir ediyordu.
Çerkasov, Orlova’nın büyük bir çalışma azmine ve sınırsız bir yeteneğe sahip
olduğunu söyledi.
Jdanov. Orlova son derece iyi oynadı. Ve kimse onun Volga-Volga‘daki postacı
rolünü unutmadı.
Çerkasov. Hayat Adına filmini izlediniz mi?
Stalin. Hayır, ben izlemedim; ama elimizde Kliment Efremovich’in iyi bir raporu
var. Voroşilov filmi beğendi.
O halde bütün sorunlar çözüldü demektir. (Molotov ve Jdanov’a dönerek) Yoldaşlar,
ne dersiniz, yoldaş Çerkasov ve Eisenstein’a filmi tamamlama imkânı verelim mi?
Lütfen bütün bunları yoldaş Bolshakov’a iletin, diye ekledi.
Çerkasov filmle ve Korkunç İvan’ın dış görünüşüyle ilgili birkaç ayrıntı daha
sordu.
Stalin. Dış görünüşü gerçeğe uygun, değiştirilmesi gerekmiyor.
Çerkasov. Staritskova cinayetiyle ilgili sahne senaryoda kalabilir mi?
Stalin. O sahne kalabilir. O cinayet gerçekten oldu.
Çerkasov. Malyuta Skuratov’un Metropolit Philip’i boğazladığı bir sahne var.
Jdanov. Tver Otroch Manastırı’nda geçen sahne mi?
Çerkasov. Evet, bu sahnenin de senaryoda kalması gerekir mi? Stalin bu sahnenin
tarihi gerçekliği olduğu için kalması gerektiğini söylemişti.
Molotov, baskıyı göstermenin önemli olduğunu ancak bu baskının hangi amaç uğruna
yapıldığının da gösterilmesi gerektiğini söylüyordu. Bu nedenle, yalnızca
bodrumların ya da sınırlandırılmış alanların değil daha geniş alanların ve
buralardaki olayların da ekrana yansıması gerekiyordu.
Çerkasov değiştirilecek sahnelerle ve serinin ikinci filmiyle ilgili görüşlerini
ifade etti.
Stalin. Film nasıl bitiyor? Serinin ikinci ve üçüncü filmlerini de yapmak için
daha iyi nasıl sonlandırılabilir? Bunu nasıl planlayabiliriz?
Eisenstein, ikinci filmin çekilmiş sahneleriyle senaryodan arta kalanları
birleştirerek tek ve büyük bir film yapmanın daha iyi olacağını söyledi.
Herkes bu fikre katıldı.
Stalin. Filminiz nasıl bitecek?
Çerkasov. Film Livonia’nın yenilgisi, Malyuta Skuratov’un trajik ölümü ve dört
yanını saran askerleri arasında Korkunç İvan’ın denize doğru yürüyüş sahnesiyle
bitecek. Korkunç İvan şöyle diyecek: “Yolumuza devam ediyoruz ve edeceğiz!”
Stalin. Evet, tam da böyle oldu, hatta daha fazlası.
Çerkasov, senaryo taslağını Politburo’ya tasdik etmesi için göstermek gerekir
mi, diye sordu.
Stalin. Gerek yok, kendiniz karar verin. Senaryoya bakıp değerlendirmek
genellikle zor olur, yapıtı tamamlanmış haliyle görüp onun üstüne konuşmak daha
kolaydır. (Molotov’a dönüp) Senaryoyu okumak istiyor olmalısınız?
Molotov. Hayır, ben diğer alanlarda çalışıyorum. Bolşakov okusun.
Eisenstein, filmin yapımı için acele etmeye gerek olmadığını söyledi.
Bu yoruma herkesten olumlu tepki geldi.
Stalin. Kesinlikle acele etmemek gerekir; acele etmek bir filmin gösterime
girmesinden çok önünün kapanmasına sebep olur. [İlya] Repin, Kazaklar’ın Türk
Sultanının Mektubuna Cevabı eseri üstünde 11 yıl çalışmıştır.
…
Herkes, sadece uzun çalışmalar sonucunda iyi bir film yapılabileceği sonucuna
vardı.
Korkunç İvan filmine gelince, dedi Stalin, gerekirse bir buçuk, iki hatta üç yıl
bu filmi yapmak için uğraşın. Ama film güzel olmalı, bir heykel gibi aslını
yansıtmalı.
Nitelikleri yükseltmeliyiz. Daha az ama daha nitelikli filmler olsun. Seyirci
gelişti ve biz de ona iyi yapıtlar sunmalıyız.
Tselikovskaya’nın oyunculuğu tartışıldı; karakterleri iyi canlandırıyordu; ama
asıl alanı oyunculuk değil baleydi.
Biz de, Alma-Ata’ya bir başka aktrisi getirtmenin mümkün olmadığını söyledik.
Stalin, yönetmen aklına koyduğunu yapmalı ve her neye ihtiyaç varsa onu talep
etmelidir, dedi. Ancak bizim yönetmenlerimiz hemen boyun eğiyorlar. Bazen bir
rolü, başarılı bir aktör gerektiği halde o role hiç yakışmayan bir başkası
oynuyor. Bunun sebebi de talep edenin aktör ve kabul edenin yönetmen olması.
Eisenstein. Aktris Goşeva çekimler için Alma-Ata’daki Sanat Tiyatrosundan
ayrılamadığından iki yıl boyunca Anastasia rolünü oynayacak bir aktris aradık.
Stalin. Aktör Jarov’un, Korkunç İvan‘da oynadığı karaktere karşı yanlış ve
ciddiyetsiz bir bakışı vardı. Ciddi bir ordu generalini canlandıramamış.
Jdanov. Bu Malyuta Skuratov değil, bu bir züppe.
Stalin. Korkunç İvan, daha milliyetçi, daha öngörü sahibi bir çardı. Rusya’nın
yabancı tesirine girmesine izin vermedi. I. Petro ise kapılarını Avrupa’ya açtı
ve yabancıları kabul etti.
Çerkasov, Korkunç İvan serisinin ikinci filmini izlememiş olmasını utanç ve
talihsizlik sayıyordu. Film yapılıp gösterime girdiği sırada Leningrad’da
bulunuyordu.
Eisenstein da filmin tümünü izleyemediğini; çünkü filmi bitirdikten sonra
hastalandığını ekledi.
Bu büyük bir şaşkınlık ve eğlence yarattı.
Bu görüşme, Stalin’in onlara başarı dilekleri ve “Tanrı yardımcınız olsun!”
sözüyle noktalandı.
El sıkışıp ayrıldılar. Saat 00.10′da görüşme sona ermişti.
Eisenstein ve Çerkasov tarafından bu rapora bir ekleme yapıldı:
“Jdanov, ‘Filmde dini törenlere aşırı bir düşkünlük var’, dedi.”
Rusçadan İngilizceye çev. Sumana Jha.
G. Maryamov: Kremlevskii Tsenzor, Moskova, 1992, s. 84-91.
kaynak:
http://www.revolutionarydemocracy.org/rdv3n2/ivant.htm
Stalin Arşivi çeviri birimi.