Karl Marks: Kapital, Cilt: II

Karl Marx'ın Capital, A Critical Analysis of Capitalist Productuon, Volume II, (Progress Publishers, Moscow 1974) adlı yapıtını İngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize çevirmiş, ve kitap, Kapital, Ekonomi Politiğin Eleştirisi, İkinci Cilt, adı ile, Sol Yayınları tarafından Haziran 1979 (Birinci baskı: Ağustos 1976) tarihinde yayınlanmıştır.

Eriş Yayınları tarafından düzenlenmiştir.

YİRMİBİRİNCİ BÔLÜM^[57]
BİRİKİM VE GENİŞLETİLMİŞ
YENİDEN-ÜRETİM

KİTAP I'de, bireysel kapitalist için birikimin nasıl olduğu gösterilmişti. Meta-sermayenin paraya çevrilmesi ile, içerisinde artı-değerin temsil edildiği artı-ürün de paraya çevrilmektedir. Kapitalist, böylece başkalaşmış artı-değeri, üretken sermayesinin ek doğal öğelerine tekrar çevirir. Bunu izleyen üretim çevriminde, artmış olan sermaye, artan bir ürün sağlar. Ama bireysel sermaye durumunda olan şeyin, bütünüyle yıllık yeniden-üretimde de kendisini göstermesi gerekir; tıpkı, basit yeniden-üretimi tahlil ederken meydana geldiğini gördüğümüz gibi, yani -bireysel sermaye durumunda- sabit sermayenin kullanılan kısımlarının, yığılı-para biçimindeki ardarda meydana gelen birikiminin, aynı zamanda toplumun yıllık yeniden-üretiminin içinde de ifadesini bulması gibi.
Eğer belli bir bireysel sermaye 400_s+400_d'ye ve yıllık artı-değeri 100'e eşitse, o zaman, meta-ürün, 400_s+100_d+l00_a olur. Bu 600, paraya çevrilir. Bu paradan gene 400_s değişmeyen-sermayenin (sayfa 518) doğal biçimine çevrilir, 100_d emek-gücüne, ve -artı-değerin tamamının biriktirilmesi koşuluyla- 100_a da üretken sermayenin doğal öğelerine dönüşmek suretiyle, ek değişmeyen-sermayeye çevrilir. Bu durumda varsayılmıştır ki: 1) bu miktar, belli teknik koşullar altında ya işlev yapmakta olan değişmeyen-sermayenin genişlemesine, ya da yeni bir sanayi girişiminin kurulmasına yeterlidir. Ama artı-değerin paraya çevrilmesi, ve bu paranın bu süreçten önce, yani gerçek birikimden, üretimin genişlemesinden önce, çok daha uzun bir süre yığılması gerekebilir; 2) genişletilmiş üretim, zaten fiilen yürürlüktedir. Çünkü, paranın (para-biçim olarak yığılan artı-değerin), üretken sermayenin öğelerine çevrilebilmesi için, bu öğelerin pazardan metalar biçiminde satın alınabilmesi gerekir. Bunların, tamamlanmış ürünler olarak satın alınmayıp, sipariş üzerine yapılmış olmaları hiç bir şeyi değiştirmez. Bunların bedelleri, bunlar varolana kadar ve her durumda, bunları ilgilendirdiği kadarıyla, genişletilmiş yeniden-üretim, o güne kadarki normal üretimde bir genişleme fiilen yer alana kadar ödenmez. Bunların üretimlerinin gerçekten yer alması için bir sipariş dürtüsü, yani metaların fiilen varolmazdan önce satın alınmaları ve satış beklentisi yeterli olduğuna göre, bunlar, potansiyel olarak, yani kendi öğeleri içerisinde varolmak zorundaydılar. Bir yandaki para, şu halde, öbür yanda genişletilmiş yeniden-üretimi davet eder, çünkü bu üretimin olasılığı, para olmaksızın mevcuttur. Çünkü, paranın kendisi, gerçek yeniden-üretimin bir öğesi değildir.
Örneğin, ardarda ürettiği metaların belli bir miktarını bir ya da birkaç yılda satan ve böylece, bu metaların artı-değerin -artı-ürünün- taşıyıcıları olan kısmını ya da başka bir deyişle, meta-biçimde ürettiği artı-değerin kendisini de paraya çeviren kapitalist A, bunu, yavaş yavaş biriktirir ve böylece kendisi için yeni potansiyel -kapasitesi ve görevi gereği, üretken sermayenin öğelerine çevrileceği için potansiyel- para-sermaye oluşturur. Ne var ki, aslında o, yalnızca, fiili yeniden-üretimin bir öğesi olmayan basit para-yığma işine girmektedir. Başlangıçta faaliyeti, yalnızca, dolaşımdaki parayı ardarda bu dolaşımdan çekmekten ibarettir. Kendisi tarafından böyle, kilit altında tutulan dolaşan paranın, dolaşıma girmezden önce, bir başka para-yığmanın bir kısmı olması pekala mümkündür. Yeni bir potansiyel para-sermaye olan A'nın bu para-yığması, tüketim mallarına harcandığında (sayfa 519) nasıl toplumsal servete bir ek olmayacak idiyse, şimdi de değildir. Dolaşımdan çekilen ve bu yüzden de daha önce dolaşımda mevcut bulunan para, daha önceleri, bir para-yığma parçası olarak saklanmış olabilir; ücretlerin para-biçimi olmuş olabilir; üretim araçlarını ya da başka metaları paraya çevirmiş olabilir ya da değişmeyen-sermayenin döner kısımları ya da bir kapitalistin geliri olmuş olabilir. Bu, paradan daha fazla yeni bir değer değildir, ve metaların basit dolaşımı açısından düşünülürse yalnızca kendi fiili değerinin değil, aynı zamanda, bunun on katı bir değer taşıyıcısıdır, çünkü günde on kez devir yapmıştır ve on değişik meta-değeri gerçekleştirmiştir. Metalar onsuz da vardır ve ister bir, ister on devir yapsın, gene kendisi olarak kalır (ya da aşınma yüzünden daha da azalır). Yalnızca altın üretiminde -mademki altın ürün, bir artı-ürün, bir artı-değer taşıyıcıdır- yeni bir servet (potansiyel para) yaratılır ve bu yeni potansiyel para-sermayelerin para malzemesini, ancak, tüm para-ürün dolaşıma girdiği ölçüde artırır.
Para biçiminde yığılmış bu artı-değer, ek yeni toplumsal servet olmasa bile, yığılmış bulunduğu işlev nedeniyle, yeni, potansiyel para-sermayeyi temsil eder. (Yeni para-sermayenin, artı-değerin yavaş yavaş paraya çevrilmesinden başka bir yolla da ortaya çıkabileceğini daha ilerde göreceğiz.)
Daha sonra satın almada bulunmaksızın, metaların satışı yoluyla para, dolaşımdan çekilmiş ve yığılarak bir yana konulmuştur. Bu işlem, genel bir süreç diye kabul edilecek olursa -ve genel olarak kabul edilmelidir, çünkü her bireysel sermaye, birikim süreci içerisinde bulunabilir-, alıcıların nereden gelecekleri açıklanamaz hale gelir, çünkü bu süreç içerisinde, herkes para-yığmak için satmak isteyecek, ama kimse satın almak istemeyecektir.
Yıllık yeniden-üretimin çeşitli kısımları arasındaki dolaşım sürecinin düz bir çizgi boyunca yer aldığını kabul edersek -ki, bu yanlış olur, çünkü, birkaç istisna dışında o, daima, karşılıklı olarak karşıt hareketlerden oluşur-, işe, satmaksızın, satın almada bulunan altın (ya da gümüş) üreticisinden başlamamız ve diğer herkesin ona satış yaptığını varsaymamız gerekir. Bu durumda, tüm yıllık toplumsal artı-ürünün (tüm artı-değer taşıyıcısının) onun eline geçmesi ve öteki bütün kapitalistlerin, doğal olarak para biçiminde bulunan ve artı-değerinin altın içerisindeki doğal cisimleşmesi olan bu artı-ürünü aralarında pro rata (sayfa 520) bölüşmeleri gerekirdi. Çünkü, altın üreticisinin ürününün, faal sermayesini karşılayacak kısmı zaten bağlanmış ve elden çıkartılmış bulunmaktadır. Altın üreticisinin, altın şeklinde yaratılmış olan artı-ürünü, bu duruma göre, öteki bütün kapitalistlerin, kendi yıllık artı-ürünlerini paraya çevirmek için malzeme sağlayacakları biricik fon olacaktır. Bunun değerinin büyüklüğü, öyleyse, önce bir yığma kılığına bürünmesi gereken, toplumun yıllık artı-değerinin tümüne eşit olması gerekir. Bu varsayımlar saçma olduğu gibi, aynı zamanda, genel bir yığma oluşumu olanağını açıklamaktan öte bir işe yaramayacaklar, ve yeniden-üretimi de, altın üreticisi dışında, bir adım ileri götürmüş olmayacaklardır.
Bu sözde güçlüğü çözmeden önce, kesim I'deki (üretim araçlarının üretimi) birikim ile kesim II'deki (tüketim mallarının üretimi) birikimi birbirinden ayırdetmemiz gerekir. İşe kesim I ile başlayacağız.

I. KESİM I'DE BİRİKİM

1. Yığmanın Oluşumu

Açıktır ki, hem sınıf [yani kesim, -.ç.] I'i oluşturan sayısız sanayi dallarındaki sermaye yatırımları ve hem de bu sanayi dallarının herbirindeki farklı bireysel sermaye yatırımları, hacimlerinden, teknik koşullarından, piyasa koşullarından vb. tamamen ayrı olarak, yaşlarına, yani, işlev yapmış oldukları zaman süresine göre, para-sermaye, ister faal sermayenin genişlemesine hizmet etsin, ister yeni sanayi girişimlerinin kurulması için kullanılsın -bunlar, üretimin genişlemesinin iki biçimidir- artı-değerin ardarda potansiyel para-sermayeye dönüşüm sürecinin farklı aşamasındadırlar. Kapitalistlerin bir kısmı, uygun bir büyüklüğe ulaşmış bulunan potansiyel para-sermayelerini, durmadan üretken sermayeye çevirmekte, yani artı-değerin paraya çevrilmesiyle yığılan para ile, üretim araçları, ek değişmeyen-sermaye öğeleri satın almaktadırlar. Kapitalistlerin bir başka kısmı ise, bu arada hâlâ potansiyel para-sermaye yığmakla uğraşmaktadır. Bu iki kategoriye giren kapitalistler karşı karşıya geliyorlar: bazıları alıcı, ötekiler satıcı olarak, ve bu ikisinden herbiri yalnız bu rollerden birisi içerisinde.
Örneğin, A, B'ye (B, birden fazla alıcıyı temsil ediyor olabilir) 600 (=400_s+100_d+100_a) satmış olsun. A, metalar olarak 600'ü (sayfa 521) para olarak 600'e satmıştır, bu paranın dolaşımdan çekmiş olduğu ve para biçiminde yığdığı 100'ü artı-değerdir. Ama para olarak bu 100, 100'lük bir değeri taşıyan artı-ürünün para-biçiminden başka bir şey değildir. Para-yığmanın oluşumu, hiç bir zaman üretim olmadığı gibi, üretimde bir artış da değildir. Kapitalistin buradaki hareketi, yalnızca, kendisine ait artı-ürünün satışı ile elde ettiği para olarak 100'ü dolaşımdan çekmek ve ona sıkı sıkıya sarılarak kilit altında tutmaktır. Bu işlemi yerine getiren yalnız A değildir; dolaşım alanının çeşitli noktalarında hepsi de eşit bir gayretle bu tür bir para-yığma oluşumunun peşinde olan başka kapitalistler de, A, A', A'' vardır. Paranın dolaşımdan çekildiği ve sayısız bireysel para-yığmalar ya da potansiyel para-sermayeler olarak biriktiği bu sayısız noktalar, dolaşım için bir yığın engeller olarak görünür, çünkü bunlar parayı hareketsiz hale getirmekte ve bir süre için onu dolaşım yeteneğinden yoksun bırakmaktadır. Ama şunu da unutmamak gerekir ki, para-yığına, metaların basit dolaşımının kapitalist meta üretimine dayanmazdan çok önce de yer almaktadır. Toplumdaki mevcut para miktarı, koşullara bağlı olarak çoğalıp azalmakla birlikte, fiilen dolaşımda bulunan miktardan daima daha fazladır. Biz, burada, gene aynı para-yığmaları ve aynı para-yığma oluşumlarını görüyoruz, ama artık bunlar kapitalist üretim sürecinin içkin bir öğesidirler.
Kredi sistemi içerisindeki bütün bu potansiyel sermayelerin, bankaların vb. ellerinde yoğunlaşarak, artık gerçekten de pasif ve geleceğin türküsü olmaktan çıkıp, durmadan büyüyen faal sermayenin işe yarar, "borç verilebilir sermaye", para-sermaye, haline gelmesinden duyulan zevki anlaşılabilir bir şeydir.
Bununla birlikte, A, bir para-yığına oluşumunu, ancak, yalnızca satıcı olarak hareket ettiği, daha sonra alıcı şeklinde hareket etmediği ölçüde ve kendisine ait artı-ürünü ilgilendirdiği kadarıyla başarmaktadır. Kapitalistin, ardı ardına artı-ürünler üretmesi -kendisine ait artı-değeri paraya çevirecek taşıyıcıları üretmesi- bir para-yığmayı oluşturmasının önkoşuludur. Bizim yalnızca kategori I'deki dolaşımı incelediğimiz şimdiki durumda, artı-ürünün maddi biçimi, bir parçasını oluşturduğu toplam ürününki gibi değişmeyen-sermayenin bir öğesinin maddi biçimidir, yani üretim araçları üreten üretim araçları kategorisine dahildir. Bunun, B, B' ,B'' vb. alıcıları elinde hangi duruma girdiğini ve (sayfa 522) hangi işlevi yerine getirdiğini birazdan göreceğiz.
Bu noktada her şeyden önce şu nokta vurgulanmalıdır ki, dolaşımdan, kendi artı-değeri miktarında para çekmekle ve onu yığmakla birlikte, A, öte yandan dolaşıma, karşılığında başka metalar çekmeksizin metalar sürer. B,B', B'' vb. kapitalistleri, böylelikle, dolaşıma para sürme ve dolaşımdan yalnızca metalar çekme olanağını elde ederler. Ele alınan durumda bu metalar, maddi biçimlerine ve gidecekleri yere bağlı olarak, B, B', B'' vb. kapitalistlerinin değişmeyen-sermayesine sabit ya da döner öğe olarak girerler. Artı-ürün alıcısını, B, B', B'' vb. kapitalistleri ele aldığımızda, biraz sonra, bu konu üzerinde tekrar duracağız.

Şimdi, kesim II'deki birikime daha yakından bir gözatalım.
II_s ile ilgili ilk güçlük, yani bunun, meta-sermaye II'nin bir parçasından, tekrar değişmeyen-sermaye II'nin maddi biçimine çevrilmesi, basit yeniden-üretimi ilgilendirir. Daha önceki şemayı alalım:
(1.000_d + 1.000_a)I,
2.000 II_s karşılığında değişilmektedir.
Şimdi eğer, örneğin, I'in artı-ürününün yarısı, dolayısıyla 1.000_a: 2, yani 500 I_a, değişmeyen-sermaye olarak tekrar kesim I'e katılırsa, I'de alıkonan artı-ürünün bu kısmı, II_s'nin herhangi bir kısmını yerine koyamaz. Tüketim mallarına çevrilmiş olmak yerine (ve burada, I ile II arasındaki dolaşımın bu kesiminde değişim aslında karşılıklıdır, yani I'deki emekçiler tarafından 1.000 II_s yerine 1.000 I_d'nin konmasının tersine metaların konumlarında ikili bir değişiklik vardır), I'in kendisinde, ek üretim aracı olarak hizmet ettirilmiştir. O, bu işlevi, I ve II'de aynı zamanda yerine getiremez. Kapitalist, kendisine ait artı-ürünün değerini, hem tüketim malları karşılığında harcayıp, hem de bu artı-ürünü üretken bir şekilde tüketemez, yani üretken sermayesine katamaz. Bu yüzden, 2.000 I_(d+a) yerine yalnızca 1.500, yani (1.000_d+500_a) I, 2.000 II_s karşılığında değişilebilirdir: 500 II_s, meta-biçimden, tekrar üretken (değişmeyen) sermaye II haline çevrilemez. Şu halde, II'de, I'deki üretim genişlemesi hacmine eşit bir aşırı-üretim olacaktır. II'deki bu aşırı-üretim, I üzerinde öylesine bir tepki yaratabilir ki, I'deki emekçilerin, II'nin tüketim mallarına (sayfa 533) harcadıkları 1.000'in geri akışı ancak kısmen yer alabilir, öyle ki bu 1.000, I'deki kapitalistlerin eline değişen para-sermaye biçiminde dönmez. Bu kapitalistler, böylece kendilerini, değişmeyen ölçekte bir yeniden-üretim bile yapamayacak durumda bulabilirler ve bu salt onu genişletme çabasının bir sonucu olarak meydana gelmiştir. Ve, bu konuyla ilgili olarak şurasını dikkate almak gerekir ki, I'de yalnızca basit yeniden-üretim fiilen yer almış ve bunun öğeleri, şemamızda gösterildiği gibi, gelecekte, diyelim önümüzdeki yıl genişleme gözönüne alınarak yalnızca farklı bir biçimde gruplandırılmışlardır.
Bu güçlük şu şekilde atlatılmaya çalışılabilir: Aşırı-üretim olmak şöyle dursun, kapitalistler tarafından stokta tutulan ve hemen üretken sermayeye çevrilemeyen 500 II_s, tersine, yeniden-üretimin bizim şimdiye kadar ihmal ettiğimiz zorunlu bir öğesidir. Gördük ki, bir para-ikmalin birçok noktalarda toplanması ve bu nedenle paranın, kısmen I'de yeni para-sermaye oluşturma olanağını sağlamak amacıyla ve kısmen de yavaş yavaş değer yitiren sabit sermayenin değerini geçici olarak para biçiminde tutmak için dolaşımdan çekilmesi gerekir. Ama şemamızı çizerken, bütün paraları ve metaları daha baştan bütünüyle kapitalist I ve II'nin eline teslim ettiğimize göre ve burada ne tüccar, ne sarraf, ne banker ve ne de salt tüketen ve doğrudan üretmeyen sınıflar bulunduğuna göre, yeniden-üretim mekanizmasını işler durumda tutmak için, burada, kendi üreticilerinin elinde sürekli bir meta birikiminin olması kaçınılmazdır. II'deki kapitalistler tarafından stok halinde bulundurulan 500 II_s, bu nedenle, yeniden-üretimde öngörülen ve burada bir yıldan öteki yıla geçiş anlamım taşıyan tüketim sürecinin sürekliliğini sağlayan, tüketim mallarının meta-ikmalini temsil eder. Henüz, aynı zamanda onun üreticileri de olan satıcılarının elinde bulunan tüketim fonu, bir sonraki yıl sıfırdan başlamak için bu yıl sıfır noktasına düşemez, tıpkı böyle bir şeyin bugünden yarına geçişte olamaması gibi. Bu gibi meta-ikmaller, değişen hacimlerde olmakla birlikte, sürekli yeni baştan takviye edilmek zorunda olduğu için, II'deki kapitalist üreticilerimizin elinde, daima, meta-sermayelerinin bir kısmı geçici olarak metalar şeklinde bağlandığı halde, üretim süreçlerini sürdürebilmeleri için yedek bir para-sermaye bulunmalıdır. Bizim varsayımımıza göre, bunlar, tüm ticaret işini üretim işiyle birleştirmişlerdir. Şu halde, bunların emrinde, bir (sayfa 534) de, yeniden-üretim sürecindeki bireysel işlevlerin ayrıldığı ve çeşitli türden kapitalistler arasında bölündüğünde tüccarların eline geçecek olan ek bir para-sermaye bulunması gerekiyor.
Buna: şu itiraz öne sürülebilir: 1) Bu gibi ikmallerin oluşturulması ve bunu yapma zorunluluğu, hem I'deki ve hem de II'deki bütün kapitalistler için geçerlidir. Salt meta satıcıları olarak düşünülürse, bunlar, yalnız farklı türde metaları satmaları bakımından ayrılırlar. II'ye ait bir meta-ikmali, daha önce I'e ait bir meta-ikmalini öngörür. Eğer biz, bir yandaki bu ikmali dikkate almazsak, öte yandakini de dikkate almamamız gerekir. Yok eğer, her iki yandakini de hesaba katıyorsak, sorunda herhangi bir değişiklik olmaz.
2) Bir yıl, nasıl ki, II yönünden, gelecek yıl için bir metalar- ikmali ile kapanmış ise; aynı yanda, bir önceki yıldan devralınan bir metalar-ikmaliyle açılmıştır. En soyut biçime indirgenmiş yıllık yeniden-üretimin tahlilinde, bu nedenle, bunun her iki durumda da üzerini çizmemiz gereklidir. Eğer, belli bir yıla, gelecek yıla teslim edilecek meta-ikmal de dahil olmak üzere, bütün üretimi bırakır ve aynı zamanda, ona bir önceki yıldan aktarılan meta-ikmali bundan düşersek, tahlilimizin konusu olarak ortalama bir yılın fiili toplam ürününü elde ederiz.
3) Basit yeniden-üretimin tahlilinde, çözmek durumunda olduğumuz güçlükle karşılaşmamış olmamız basit gerçeği salt, I'e ait öğelerin (yeniden-üretim ile ilgili alarak)'farklı gruplanmasından, o olmaksızın genişletilmiş yeniden-üretimin hiç bir zaman yer alamayacağı değişik bir gruplamadan ileri gelen özgül bir olgu ile karşı karşıya bulunduğumum tanıtlıyor.

III. BİRİKİMİN ŞEMATİK SUNUMU

Şimdi, yeniden-üretimi, aşağıdaki şemaya göre inceleyeceğiz.

Şema a)	I.	4.000_s + 1.000_d + 1.000_a	= 6.000	}	Toplam 8.252
	II.	1.500_s + 376_d + 376_a	= 2.252

Her şeyden önce, yıllık toplumsal ürünün toplam miktarını, yani 8.252'nin, birinci şemadaki 9.000'den daha küçük olduğunu görüyoruz. Bunu, çok daha büyük, diyelim on kez daha büyük bir miktar da pekala varsayabiliriz. Genişletilmiş yeniden-üretimin (burada yalnızca daha büyük bir sermaye yatırımı ile yürütülen bir üretim olarak görülmektedir), ürünün mutlak hacmi ile (sayfa 535) hiçbir ilişkisi bulunmadığını, belli bir miktar meta için bunun yalnızca belli bir ürünün çeşitli öğelerinin farklı bir düzenlenmesi ya da işlevlerinin farklı tanımlanması anlamına geldiğini, bu yüzden de, ürünün değeri sözkonusu olduğu kadarıyla bunun basit yeniden-üretimden başka bir şey olmadığını apaçık ortaya koymak için, birinci şemamızdakinden daha küçük bir miktarı aldık. Burada değişen şey, basit yeniden-üretimin belli öğelerinin nicel değil nitel belirlenmesi olup, bu değişiklik, daha sonraki genişletilmiş yeniden-üretimin maddi öncülüdür.^[58]
Değişen ve değişmeyen sermaye arasındaki oranı değiştirerek bu şemayı değiştirebiliriz. Örneğin şöyle:

Şema b)	I.	4.000_s + 875_d + 875_a	= 5.750	}	Toplam 8.252
	II.	1.750_s + 376_d + 376_a	= 2.502

Bu şema, artı-değer biriktirilmeyip gelir olarak bütünüyle tüketildiğine göre, basit ölçekli bir yeniden-üretim için düzenlenmiş gibi görünmektedir. Her iki durumda da, hem a)'da ve hem b)'de, aynı değer büyüklüğünde bir yıllık ürün buluyoruz, ancak b)'de bunun öğeleri, işlevsel olarak öyle gruplandırılmışlardır ki, yeniden-üretim aynı ölçekte başlar, oysa a)'da, işlevsel gruplandırma, genişletilmiş yeniden-üretimin maddi temelini, oluşturur. b)'de (875_d + 875_a) I, yani 1.750 I_(d+a) herhangi bir fazlalık olmaksızın, 1.750 II_s karşılığında değişildiği halde, a)'da, 2.000 I_(d+a)'ya eşit olan (1.000_d + 1.000_a) I'in 1.500 II_s karşılığında değişilmesi, sınıf I'de birikim için 500 I_a'lık bir fazlalık bırakır.
Şimdi a) şemasını daha yakından tahlil edelim. I ve II'nin her ikisinin de, artı-değerinin yarısını biriktirdiklerini, yani bunu gelir olarak harcamak yerine ek sermayelerinin bir öğesine çevirdiklerini varsayalım. 1.000 I_a'nın yarısı, yani 500, şu ya da bu biçimde biriktirileceği, ek para-sermaye biçiminde yatırılacağı, yani ek üretken sermayeye çevrileceği için, ancak (1.000_d + 500_a) I gelir olarak harcanır. Şu halde, burada, yalnız 1.500, II_s'nin normal büyüklüğü olarak ortaya çıkmaktadır. Daha önce basit yeniden-üretim başlığı altında incelenmiş olduğu için, 1.500 I_(d+a) ile 1.500 II_s arasındaki değişimi daha fazla incelemeye gerek yoktur. (sayfa 536) 4.000 II_s'nin üzerinde durulmasına da gerek yoktur, çünkü bunun, yeni başlayan yeniden-üretim (ki bu kez genişletilmiş ölçekte meydana gelecektir) için tekrar düzenlenmesi gene, basit bir yeniden-üretim süreci olarak irdelenmişti.
Mademki incelememiz için geriye kalan tek şey 500 I_a ile (376_d + 376_a) II'dir, bu, bir yandan hem I ve II'nin iç bağıntıları ve öte yandan bunlar arasındaki hareket sorunudur. Çünkü biz, II'de de aynı şekilde, artı-değerin yarısının biriktirileceğini, burada 188'in sermayeye çevrileceğini ve bunun dörtte-birinin,^[2*] yani 47'sinin, yuvarlak hesap alırsak 48'inin değişen-sermaye olacağını ve değişmeyen-sermayeye çevrilmek üzere geriye 140 kalacağını varsaymıştık.
Burada, gene, varlığı, bir tür metaların başka türden metalar karşılığında, ya da metaların para, ve aynı paranın başka türden metalar ile değişileceği görüşüne sahip kimselere pek acayip gelecek yeni bir sorun ile karşılaşıyoruz. 140 II_a, üretken sermayeye, ancak, bunların yerine aynı değerdeki I_a metaları konularak çevrilebilir. I_a'nın, II_a karşılığında değişilmesi gereken kısmının, ya hem I ve II'nin ya da yalnızca II'nin üretimine girebilecek üretim araçlarını içermesi gerektiği pek doğaldır. Bizim henüz incelemediğimiz 500 I_a'lık tüm artı-ürün, I içerisinde birikim amaçlarına hizmet edeceği ve dolayısıyla II'deki metalar karşılığında değişilemeyeceği için, bu yerine koyma, ancak, II tarafından yapılacak tek yanlı bir alımla gerçekleştirilebilir; bir başka deyişle, bunun, I tarafından aynı zamanda hem biriktirilmesi ve hem de tüketilmesi olanaksızdır. Bu yüzden II, bu parayı daha sonra I'e yaptığı meta satışı ile tekrar geri almaksızın nakit karşılığı 140 I_a satın almalıdır. Ve bu, genişletilmiş yeniden-üretim olduğu sürece, kendisini her yeni yıllık üretimde sürekli yineleyen bir süreçtir. Bunun para kaynağı II'de nerededir?
II, daha çok, fiili birikime eşlik eden ve kapitalist üretim altında bunu zorunlu kılan ve başlangıçta kendisini aslında basit para-yığma olarak ortaya koyan yeni para-sermayenin oluşumu için çok verimsiz bir alanmış gibi gözükmektedir.
Başlangıçta 376 II_d vardı. Emek-gücüne yatırılmış bulunan para-sermaye 376, II'deki metaların satın alınması yoluyla, para-biçimde değişen-sermaye olarak durmadan kapitalist II'ye döner. (sayfa 537) Başlangıç noktasından, kapitalistin cebinden ayrılış ve gene aynı yere dönüş şeklindeki sürekli yinelenen bu hareket, bu daire üzerinde dönüp duran paraya herhangi bir şey eklemez. Öyleyse bu, para birikiminin bir kaynağı değildir. Ne de bu para, yığılmış, özünde yeni, para-sermaye oluşturmak üzere dolaşımdan çekilebilir.
Ama bir dakika! Burada az da olsa bir kâr yapma şansı yok mudur?
Unutmamalıyız ki, sınıf II sınıf I üzerinde bir üstünlüğe sahiptir, ve bu da kendi emekçilerinin, kendi ürettikleri metaları ondan geri satın almak zorunda olmalarıdır. Sınıf II, bir emek-gücü alıcısı ve aynı zamanda da, çalıştırdığı emek-gücünün sahiplerine meta satıcısıdır. Bu nedenle sınıf II:
1) ücretleri düpedüz normal ortalama düzeylerinin altına düşürür - ve bu, onların sınıf I kapitalistleriyle olan ortak yanıdır. Bu yoldan, değişen-sermayenin para-biçimi olarak işlev yapan paranın bir kısmı serbest kalır ve eğer bu süreç durmadan yinelenecek olursa, normal bir para-yığma ve dolayısıyla sınıf II'de ek özünde para-sermaye kaynağı halini alabilir. Sermayenin normal oluşumunu ele aldığımız. için, burada, kuşkusuz sıradan bir kâr dolandırıcılığına işaret etmiyoruz. Ama unutmamak gerekir ki, fiilen ödenen normal ücretler (ki, ceteris paribus^[3*], değişen-sermayenin büyüklüğünü belirler), kapitalistler tarafından iyi yüreklilikleri nedeniyle ödenmeyip, belli ilişkiler altında ödenmek zorundadır. Bu, yukardaki açıklama yöntemini konu-dışı bırakır. Eğer 376_d'nin sınıf II tarafından yatırılacak değişen-sermaye olduğunu varsayacak olursak, salt yeni ortaya çıkan bir sorunu aydınlatmak için, 376_d yerine 350_d ödeyebileceği varsayımına sığınmaya hakkımız yoktur.
2) Öte yandan, bütünüyle ele alındığında sınıf II, I karşısında, yukarıda sözü edilen üstünlüğe sahiptir, yani bir emek-gücü alıcısı olduğu gibi, aynı zamanda, kendi emekçilerine kendi metalarının satıcısıdır da. Her sanayi ülkesi (örneğin İngiltere ve ABD) bu üstünlükten yararlanma yollarının en elle tutulur tanıtlarını vermişlerdir: normal ücretleri nominal olarak ödemek, ama metalar biçiminde herhangi bir eşdeğer vermeksizin bunun bir kısmını geri almak, yani çalmak; aynı şeyi, ya takas sistemi ya da dolaşım aracında (yasa için belki de çok kaçamaklı olan bir (sayfa 538) yoldan) hileye başvurarak becermek. (Bu düşünce üzerinde bazı uygun örnekler ile ayrıntılı olarak durmak için bu fırsattan yararlan.) Bu l)'deki işlemin aynıdır, ancak gizlenmiş ve dolambaçlı şekilde yürütülmüştür. Bu nedenle tıpkı ötekisi gibi bunun da kabul edilmemesi gerekir. Biz, burada, nominal olarak değil, fiilen ödenen ücretlerle ilgilenmekteyiz.
Gördüğümüz gibi, kapitalizmin mekanizmasının nesnel bir tahlilinde, kendisine olağanüstü bir inatla yapışmış bulunan bazı lekeler, bazı teorik güçlüklerin üstesinden gelmek için bahane olarak kullanılamaz. Ama ne gariptir ki, beni eleştiren burjuva eleştirmenlerin büyük çoğunluğu, örneğin Kapital Kitap I'de, kapitalistin emek-gücüne gerçek değeri üzerinden ödeme yaptığını -çoğu kez yapmadığı bir şey- varsaymakla, kapitalistlere haksızlık etmişim gibi beni azarlıyor! (Burada, bana yakıştırılan yüce gönüllülüğün bir miktarını ortaya koyup, Schliffie'den aktarma yapmak uygun olacaktır.)
Böylece, 376 II_d ile, sözünü ettiğimiz amaca bir adım bile yaklaşamayız.
Ama, 376 II_a daha da kuşkulu durumda gözükmektedir. Burada yalnızca, ürettikleri tüketim mallarını karşılıklı alıp satan aynı sınıftan kapitalistler karşı karşıya bulunmaktadır. Bu işlemler için gerekli olan para, yalnız dolaşım aracı olarak işlev yapmakta ve aynı yolu tekrar tekrar katetmek için, normal koşullar altında dolaşıma sokuldukları aynı oranlarda ilgili taraflara geri akmak zorundadır.
Bu paranın, özünde ek sermaye oluşturmak üzere dolaşımdan çekilebilmesinin yalnız iki yolu var gibi görünüyor. Ya, II'deki kapitalistlerin bir kısmı ötekileri aldatır ve paralarını hırsızlar. Yeni para-sermaye oluşumu için, dolaşım aracının ön genişlemesine gerek olmadığını biliyoruz, Gerekli olan tek şey, tarafların bazılarınca paranın dolaşımdan çekilerek yığılmasıdır. Bu para çalınmış olsaydı, ve bu yüzden de, II'deki kapitalistlerin bir kısmı tarafından ek para-sermaye oluşturulması, öteki kısım kapitalistler için mutlak bir para kaybına neden olsaydı, durum değişmezdi. Dolandırılan II'deki kapitalistler daha az tatlı bir yaşam sürmek zorunda kalırlardı, hepsi bu.
Ya da, yaşam gereksinmeleri tarafından temsil olunan II_a'nın bir kısmı, kesim II içerisinde doğrudan yeni değişen-sermayeye çevrilmiştir. Bunun nasıl yapıldığını, bu bölümün sonunda (n° IV altında) inceleyeceğiz. (sayfa 539)

1. Birinci Örnek

A. Basit Yeniden-Üretim Şeması

I.	4.000_s + 1.000_d + 1.000_a	= 6.000	}	Toplam 9.000
II.	2.000_s + 500_d + 500_a	= 3.000	}	Toplam 9.000

B. Genişletilmiş Yeniden-Üretim İçin Başlangıç Şeması

I.	4.000_s + 1.000_d + 1.000_a	= 6.000	}	Toplam 9.000
II.	1.500_s + 750_d + 750_a	= 3.000	}	Toplam 9.000

B şemasında, artı-değer I'in yarısı, yani 500 biriktirildiği varsayılırsa, önce, 1.500 II_s tarafından yerine konulacak (1.000_d + 500_a) I, yani 1.500 I_(d+a) elde ederiz. Bu durumda I'de geriye şunlar kalır: 4.000_s ile biriktirilmek üzere 500_a, (1.000_d + 500_a) I'in 1.500 II_s tarafından yerine konması, daha önce incelenmiş bulunan bir basit yeniden-üretim sürecidir.
Şimdi, 500 I_a'nın 400'ünün değişmeyen-sermayeye, 100'ünün değişen-sermayeye çevrileceğini kabul edelim. Sermayeleştirilecek olan 400_a'nın I içerisindeki değişimini daha önce incelemiş bulunuyoruz. Bu nedenle, bunlar, daha fazla hadise çıkarmaksızın I_s'ye eklenebilirler ve bu durumda I için şunu elde ederiz:
4.400_s + 1.000_d + 100_a (bu sonuncu 100_d'ye çevrilecektir).
II de, birikim amacı ile I'den (üretim araçları biçiminde bulunan) 100 I_a satın alır ve şimdi, bu, ek değişmeyen-sermaye II'yi oluşturur, oysa bunlar için ödediği para olarak 100, I'in ek değişen-sermayesinin para-biçimine çevrilir. Bu durumda I için 5.500 tutarında, 4.400_s + 1.100_d (sonuncusu para olarak) bir sermaye elde ederiz.
Şimdi II, değişmeyen-sermayesi için 1.600_s sahibidir. Bu sermayeyi çalıştırmak için, yeni emek-gücü satın almak üzere para olarak bir 50_d daha yatırmak zorundadır, öyle ki değişen-sermayesi 750'den 800'e çıkar. II'nin değişmeyen ve değişen sermayesindeki bu toplam 150'lik genişleme, kendi artı-değerinden sağlanır. Şu halde, II'deki kapitalistler için tüketim fonu olarak 750 II_a'dan geriye yalnızca 600_a kalır, ki bunların yıllık ürünleri şimdi şöyle dağılmaktadır:
II. 1.600_s + 800_d + 600_a (tüketim fonu), eşittir 3.000.
Tüketim malları olarak üretilen ve burada (100_s + 50_d) II'ye çevrilmiş bulunan 150_a, bütünüyle, maddi biçimleri içerisinde emekçilerin tüketimine gider; yukarıda açıklandığı gibi, 100'ü, (sayfa 540) I (100 I_d)'nin işçileri ve 50'si de II (50_d)'nin işçileri tarafından tüketilir. Aslında, toplam ürünü birikime uygun biçimde hazırlanan II'de artı-değerin, gerekli tüketim malları biçiminde, 100 kadar daha büyük bir kısmı yeniden üretilmek zorundadır. Yeniden-üretim gerçekten genişletilmiş ölçekte başlayacak olursa, değişen para-sermaye I'in 100'ü kendi işçi-sınıfının aracılığıyla II'ye geri akar, oysa II, 100_a'yı meta-ikmal biçiminde I'e aktardığı gibi, aynı zamanda 50'yi de gene meta-ikmal biçiminde kendi işçi-sınıfına aktarır.
Birikim amacıyla değiştirilmiş bulunan düzenleme şimdi şöyledir:

I.	4.400_s	+	1.100_d	+	500 tüketim fonu	=	6.000
II.	1.600_s	+	800_d	+	600 tüketim fonu	=	3.000
					Toplam, önceki gibi,		9.000

Bu miktardan şu aşağıdakiler sermayedir:

I.	4.400_s	+	1.100_d	(para)	=	5.500	}	=	7.900
II.	1.600_s	+	800_d	(para)	=	2.400	}	=	7.900

oysa üretim şöyle başlamıştı:

I.	4.000_s	+	1.000_d	=	5.000	}	=	7.250
II.	1.500_s	+	750_d	=	2.250	}	=	7.250

Şimdi eğer, fiili birikim bu temel üzerinde yer alacak olursa, yani eğer üretim gerçekten bu genişletilmiş sermaye ile devam edecek olursa, gelecek yılın sonunda şunu elde ederiz:

I.	4.400_s	+	1.100_d	+	1.100_a	=	6.600	}	=	9.800
II.	1.600_s	+	800_d	+	800_a	=	3.200	}	=	9.800

I'deki birikimin aynı oranda devam ettiğini, ve böylece 550a'nın gelir olarak harcandığını ve 550_a'nın da biriktiriciliğini varsayalım. Bu durumda, 1.100_d önce 1.100 II_s tarafından yerine konur ve 550 I_a da, II'nin eşit miktarda metaları biçiminde gerçekleştirilmelidir, böylece toplam 1.650 I_(d+a) eder. Ne var ki, yerine konması gereken değişmeyen-sermaye II, yalnızca 1.600'e eşittir; şu halde geriye kalan 50, 800 II_a'dan tamamlanmak zorundadır. Şimdilik para yanını bir yana bırakırsak, bu işlemin sonucu şöyledir:
I. 4.400_s + 550_a (sermayeleştirilecek); ayrıca, II_s metaları olarak gerçekleştirilen, kapitalistlerin ve emekçilerin tüketim fonu 1.650_(d+a).
II. 1.650_s (50, yukarda işaret edildiği gibi II_a'dan eklenmiştir) + 800_d + 750_a (kapitalistlerin tüketim fonu). (sayfa 541)
Ama eğer, eski d : a oranı II'de devam ettirilirse, 50_s için ek olarak 25_d yatınlması gerekir ve bu 750_a'dan alınacaktır. Bu duruma göre:

II. 1.650_s + 825_d + 725_a.

I'de, 550_a sermayeleştirilmelidir. Eğer daha önceki oran devam ettirilirse, bu miktarın 440'ı değişmeyen-sermayeyi ve 110'u değişen-sermayeyi oluşturur. Bu 110, 725 II_a'dan alınabilir, yani 110 değerinde tüketim malı, II'deki kapitalistler yerine, I'deki emekçiler tarafından tüketilmiş ve böylece kapitalistler, tüketemedikleri bu 110_a'yı sermayeleştirmek zorunda kalmışlardır. 725 II_a'dan geriye 625 II_a kalmaktadır. Ama, eğer II böylece bu 110'u ek değişmeyen-sermayeye çevirirse bu da 55 tutarında ek bir değişen-sermaye gerektirir. Bunu da, gene, kendi artı-değerinden karşılamak zorundadır. Bu miktar da 615 II_a'dan düşülürse, II'deki kapitalistlerin tüketimi için 560 kalır ve bu durumda bütün fiili ve potansiyel aktarmaları tamamladıktan sonra aşağıdaki sermaye-değeri elde ederiz:

I.	(4.400_s+440_s)	+	(1.100_d+ 110_d)	=	4.840_s	+	1.210_d	=	6.600
II.	(1.600_s+ 50_s + 110_s)	+	(800_d + 25_d + 55_d)	=	1.760_s	+	880_d	=	3.200
									8.690

İşler normal gittiği takdirde, II'deki birikimin I'den daha hızlı yer alması gerekir, çünkü tersi durumda, II_s metalarına çevrilmesi gereken I_(d+a) kısmı, yalnız kendisi ile değişilebileceği II'den daha hızlı büyüyecektir.
Eğer yeniden-üretim bu temel üzerinde devam eder ve öteki koşullar değişmeden kalırsa, bunu izleyen yıl sonunda şunu elde ederiz:

I.	4.840_s	+	1.210_d	+	1.210_a	=	7.260	}	=	10.780
II.	1.760_s	+	880_d	+	880_a	=	3.520	}	=	10.780

Eğer artı-değerin bölünme oranı değişmeden kalacak olursa, önce I tarafından gelir olarak harcanacak olan ilk şey: 1.210_d ve a'nın yarısı, yani 605, toplam 1.815. Bu tüketim fonu gene II_s'den 55 kadar fazladır. Bu 55'in 88oa'dan düşülmesi gerekir ve geriye 825 kalır. Ayrıca 55 II_a'nın II_s'ye çevrilmesi,buna tekabül eden 27½ tutarında bir değişen-sermayenin gene II_a'dan düşülmesini gerektirir ve geriye tüketim için 797½ II_a kalır.
I'in şimdi, sermayeleştirecek 605_a'sı vardır. Bunun 484'ü (sayfa 542) değişmeyen ve 121'i değişendir. Bu sonuncunun, hâlâ 797½'ye eşit bulunan II_a'dan düşülmesi gerekir ve geriye 676½ II_a kalır. Bunun ardından II, başka bir 121'i değişmeyen-sermayeye çevirir ve bunun için diğer bir 60½'lik değişen-sermaye gerekir; ve bu da aynı şekilde 676½'den gelir, geriye tüketim için 616 kalır.
Bu durumda şu aşağıdaki sermayeler bulunur:

I.	Değişmeyen:	4.840	+	484	=	5.324
	Değişen:	1.210	+	121	=	1.331
II.	Değişmeyen:	1.760	+	55	+	121	= 1.936
	Değişen:	880	+	27½	+	60½	= 968

Toplam:	I.	5.324_s	+	l.331_d	= 6.655	}	= 9.559
	II.	1.936_s	+	968_d	= 2.904	}	= 9.559

Ve yıl sonunda ürün şudur:

I.	5.324_s	+	1.331_d	+	1.331_a	=	7.986	}	=	11.858
II.	1.936_s	+	968_d	+	968_a	=	3.872	}	=	11.858

Aynı hesabı yineleyip, kesirleri atarsak, bunu izleyen yılın sonunda aşağıdaki ürünü elde ederiz:

I.	5.856_s	+	1.464_d	+	1.464_a	=	8.784	}	=	13.043
II.	2.129_s	+	1.065_d	+	1.065_a	=	4.259	}	=	13.043

Ve bunu da izleyen yılın sonunda:

I.	6.442_s	+	1.610_d	+	1.610_a	=	9.662	}	=	14.348
II.	2.342_s	+	1.172_d	+	1.172_a	=	4.686	}	=	14.348

Genişletilmiş ölçekte beş yıllık bir yeniden-üretim sonunda I ve Il'nin toplam sermayeleri 5.500_s + 1.750_d = 7.250'den 8.784_s + 2.782_d = 1l.566'ya yükselmiştir; bir başka deyişle, 100 : 160 oranında. Toplam artı-değer başlangıçta 1.750 idi, şimdi 2.782'dir. Tüketilen artı-değer başlangıçta I için 500, II için 600, toplam 1.100 idi. Geçen yıl, I için 732 ve II için 745, toplam 1.477 idi. Demek ki 100 : 134 oranında büyümüş oluyor.

2. İkinci Örnek

Şimdi, sanayi kapitalistleri sınıfının elinde tümüyle bir meta-sermaye olan ve değişen-sermayenin değişmeyen-sermayeye genel ortalama oranının l : 5 biçiminde olduğu, 9.000'lik yıllık ürünü alalım. Bu durum, kapitalist üretimde ve dolayısıyla toplumsal emeğin üretkenliğinde önemli bir gelişmeyi, üretim (sayfa 543) ölçeğinde daha önce yeralmış olan önemli bir artışı ve ensonu, işçi-sınıfı arasında nispi bir fazla-nüfus yaratan bütün koşullardaki bir gelişmeyi öngörür. Yıllık ürün, çeşitli kesirlerin atılmasından sonra şöyle bölünecektir:

I.	5.000_s	+	1.000_d	+	1.000_a	=	7.000	}	=	9.000
II.	1.430_s	+	285_d	+	285_a	=	2.000	}	=	9.000

Şimdi de, kapitalist sınıf I'in, artı-değerinin yarısını, yani 500'ü tükettiğini, öteki yarısını biriktirdiğini kabul edelim. Bu durumda, (1.000_d + 500_a) I, yani 1.500, 1.500 II_s'ye çevrilmek zorunda kalacaktır. Burada II_s ancak l.430'a ulaştığı için, artı-değerden 70 eklemek gerekecektir. Bu miktar 285 II_a'dan düşülürse geriye 215 II_a kalır.
Demek ki, kapitalistler ile emekçilerin tüketim fonlarında:
I. 5.000_s + 500_a (sermayeleştirilecek) + 1.500_(d+a)
bulunacaktır.
II. 1.430_s +70_s (sermayeleştirilecek) + 285_d + 215_a.
Burada, 70 II_a doğrudan II_s'ye katıldığı için, bu ek değişmeyen-sermayeyi harekete geçirmek için, 70/5, yani 14 tutarında bir değişen-sermaye gereklidir. Bu 14 de, gene 215 II_s'den gelecek ve geriye 201 II_a kalacaktır, bu durumda:
II. (1.430_s + 70_s) + (285_d + 14_d) + 201_a.
1.500 I_{(d+ ½a)}'nın 1.500 IIs karşılığında değişimi basit bir yeniden-üretim sürecidir ve bu konuda daha fazla bir şey söylemeye gerek yoktur. Bununla birlikte, birikmekte olan yeniden-üretimde I_(d+½a)'nın yalnızca II_s ile değil, II_s ve bir de II_a'nın bir kısmı tarafından yerine konması olgusundan ileri gelen bazı özelliklere burada değinmek gerekiyor.
Söylemeye gerek yok ki, bir birikimi varsaydığımız anda, I_(d+a) basit yeniden-üretimde olduğu gibi II_s'ye eşit değil ondan büyüktür. Çünkü her şeyden önce I, artı-ürününün bir kısmını kendi üretken sermayesine katar ve bunun altıda-beşini değişmeyen-sermayeye çevirir, bu yüzden de, bu altıda-beşi aynı anda II'nin tüketim malları ile yerine koyamaz. İkinci, olarak, I, kendi artı-ürününden, II'deki birikimin gerektirdiği değişmeyen-sermaye için malzeme sağlamak durumundadır, tıpkı Il'nin I'e, I'in artı-ürününün kendisi tarafından ek değişmeyen-sermaye olarak kullanılan bir kısmını harekete geçirecek değişen-sermaye için (sayfa 544) malzeme sağlaması gibi. Fiili ve bu nedenle aynı zamanda ek değişen-sermayenin emek-gücünden oluştuğunu biliyoruz. II'den, yaşam gereksinmeleri ikmali satın alan ya da, köle sahibinin yapmak zorunda olduğu gibi, kendisi tarafından kullanılmak. üzere, ek emek-gücü için bunları biriktiren kapitalist I değildir. II ile alış-veriş yapan emekçilerin kendileridir. Ama bu, ek emek-gücüne ait bu tüketim mallarına, kapitalistin, yalnızca eninde sonunda bu kendisine ait ek emek-gücünün üretim ve bakım araçları, dolayısıyla, değişen-sermayesinin maddi biçimi gözüyle bakmasına engel olmaz. Onun, elimizdeki örnekte I'in, ilk yapacağı şey, yalnızca, bu ek emek-gücünün satın alınması için, gerekli yeni para-sermayeyi bir yana biriktirmekten ibarettir. Bunu kendi sermayesine katar katmaz bu para, bu tüketim mallarını hazır bulmak durumunda olan bu emek-gücü için, II'deki metaların satınalma aracı halini alır.
Yeri gelmişken. Kapitalist ile ona ait basın, çoğu kez, emek-gücünün kendi parasını harcama şeklinden, bu parayı gerçekleştirdiği II'deki metalardan hoşnut değildir. Böyle zamanlarda, felsefe yapmaya başlar, uygarlık taslar ve örneğin Washington'daki İngiliz Elçiliği Sekreteri Bay Drummond gibi insancıl nutuklar atar. Ona göre, The Nation (bir dergi) geçtiğimiz 1879 Ekiminde, başka şeyler yanında şu pasajları da içeren ilginç bir makale yayımlamıştır: "Çalışan-halk, uygarlıkta, buluşlardaki büyümeye kültür bakımından ayak uyduramamıştır; kullanmayı bile bilmedikleri bir yığın şey, üzerlerine yığılıp kalmış ve böylece bunlar için pazar bulunamamıştır." [Her kapitalist, doğal olarak işçilerin kendi metalarını satın almalarını ister.] "Çalışan bir insanın, aynı miktarda para kazanan bir rahip, avukat ve doktor gibi aynı konfor içerisinde yaşamak istememesi için herhangi bir neden yoktur." [Bu tür avukat, rahip ve doktorlar, gerçekten de, salt konfor arzusuyla yetinmelidirler!] "Ne var ki, o bunu yapmıyor. Bütün isteği, çalışma saatlerinin azaltılmasının ötesine geçmediği için, hiç de kolay olmayan bir işin yapılması, yani rasyonel ve sağlıklı bir yoldan daha üst düzeyde bir tüketici haline getirilmesi sorunu olduğu yerde durmaktadır; demagoglar da onu, emek saatlerinin kısaltılması yolunda teşvik edeceklerine, akli ve ahlaki yeteneklerinin geliştirilmesi yoluyla durumlarını yükseltmeye teşvik etmelidirler." (Reports of H. M.'s Secretaries of Embassy and Legation on the Manufactures, Commerce, etc., of the Countries in which they reside, London 1879, s. 404.)
Uzun emek saatleri, akli ve ahlaki yeteneklerinin geliştirilmesi ile emekçilerin durumlarını yükseltecek ve onu akıllı bir tüketici yapacak olan akıllıca ve sağlıklı işlemin sırrı olarak görülüyor. Kapitalistlere ait metaların akıllı bir tüketicisi haline gelebilmek için, her şeyden önce kapitalistlerin, onun kendi emek-gücünü, akılsızca ve sağlıksızca tüketmelerine izin vermesi gerekiyor - ama bunu yapmasına demagoglar engel oluyorlar! Kapitalistin rasyonel tüketim ile ne demek istediği, başka şeyler yanında, kendi emekçilerine ev sağlamayı ve böylece aynı zamanda kendi emekçilerinin ev sahibi olmasını da içeren, trampa sistemi yoluyla, emekçileri ile doğrudan ticaret yapacak kadar alçakgönüllülük gösterdiği yerde açığa çıkmaktadır.
O güzelim ruhu, kapitalistlerin, işçi-sınıfının düzeyini yükseltme çabalarına meftun olan aynı Drummond, gene aynı raporda başka şeyler yanında Lowell ve Lawrence Fabrikalarında, pamuklu eşya yapımından sözediyor. Fabrikada çalışan kızların barındıkları evler, fabrikanın sahibi olan şirketlere ya da firmalara ait bulunuyor. Bu evleri yöneten kadınlar, buralarda uygulanacak kuralları saptayan aynı şirkette çalışıyorlar. Gece saat ondan sonra hiç bir kız dışarda kalamıyor. Dahası da var: bu kurallara uyulmasını sağlamak amacıyla özel bir polis devriye geziyor. Gece saat ondan sonra hiç bir kız eve giremez ve çıkamaz. Bütün kızlar şirketin binalarında oturmak zorunda oldukları gibi, her ev de şirkete haftada yaklaşık 10 dolar kira getiriyor. Ve şimdi, rasyonel tüketiciyi bütün görkemiyle seyrediyoruz: "İyi donatılmış çalışan kızlar pansiyonlarında bir piyano daima emre hazır durumdadır ve müzik, şarkı ve dans, dokuma tezgahlarında 10 saatlik düzenli bir çalışmadan sonra, dinlenmeden çok, tekdüzelikten kurtulma gereksinmesinde olan kimseler için, çalışan kızların iltifat ettikleri şeyler arasında önemli bir yer tutuyor." (s. 412.) Ne varki, emekçiyi akıllı bir tüketici haline getirmenin asıl sırrı henüz daha açıklanmadı. Bay Drummond, Turner's Falls'ın (Conneeticut River) çatal bıçak yapım yerlerini ziyaret ediyor ve buranın saymanı Bay Oakman, Amerikan çatal bıçak takımlarının kalite bakımından İngilizleri geride bıraktığını anlattıktan sonra devam ediyor: "Fiyatlar yönünden de İngiltere'yi geride bırakacağımız günler yaklaşıyor; şimdi kalite olarak ilerdeyiz, bunu herkes kabul ediyor, ama fiyatları daha (sayfa 546) da düşürmemiz gerek, ve bunu, çeliğimizi daha ucuz ve emeğimizi daha düşük fiyatlar ile aldığımız an yapmış olacağız." (s. 427.) Ücretlerde bir indirim ve uzun emek saatleri - kültür ve buluşlardaki büyüme bakımından "üzerlerine yığılan şeyler için bir pazar oluştursunlar" diye emekçiyi rasyonel tüketici payesine yükseltecek rasyonel ve sağlıklı sürecin özü budur işte.

Dolayısıyla, tıpkı I'in kendi artı-ürününden, II'nin ek değişmeyen-sermayesini sağlamak zorunda bulunması gibi, II de aynı şekilde I için ek değişen-sermaye sağlar. II, I ve kendisi için, değişen-sermaye sözkonusu olduğu kadarıyla, toplam ürününün ve dolayısıyla özellikle artı-ürününün daha büyük bir kısmını, gerekli tüketim malları şeklinde yeniden-üretmek suretiyle birikim yapar.
Artan sermaye temeli üzerinde yapılan üretimde, I_(d+a), II_s artı artı-ürünün sermaye olarak tekrar katılan kısmı artı değişmeyen-sermayenin II'deki üretimin genişlemesi için gerekli ek kısmına eşit olmalıdır; ve bu genişlemenin asgarisi, o olmaksızın, gerçek birikimin, yani I'deki yeniden-üretimde gerçek bir genişlemenin olanaksız olduğu sınırdır.
Şimdi son incelediğimiz duruma dönersek, orada, II_s'nin I_(d+½a)'dan, ürün I'in gelir olarak tüketim malları için harcanan kısımdan daha küçük olduğu ve böylece, 1.500 I_(d+a)'nin değişiminde, II'nin artı-ürününün 70'e eşit kısmının derhal gerçekleştiği gibi bir özellikle karşılaşırız. 1.430'a eşit II_s'ye gelince II'de basit yeniden-üretimin olabilmesi için bunun, öteki bütün koşullar aynı kalmak üzere, eşit bir değer büyüklüğü tarafından I_(d+a)'dan yerine konması gerekir ve bu bakımdan bunun üzerinde burada daha fazla durmamıza gerek yoktur. Ek 70 II_a için durum farklıdır. I için yalnızca gelir yerine tüketim mallarının konulması, yalnızca tüketim amacıyla yapılan meta değişimi olan şey, II için, basit yeniden-üretimde olduğu gibi, yalnızca değişmeyen-sermayesinin, meta-sermaye biçiminden, kendi maddi biçimine tekrar çevrilmesi olmayıp doğrudan bir birikim süreci, artı-ürününün bir kısmının tüketim malları biçiminden değişmeyen-sermaye biçimine çevrilmesidir. Para biçimindeki 70 sterlin ile (artı-değerin çevrilmesi için yedek akçe) I, eğer 70 II_a'yı satın alırsa ve eğer II, bunun karşılığında 70 I_a'yı satın almaz, ama bu 70 (sayfa 547) sterlini para-sermaye olarak biriktirirse, bu para, tekrar üretime giren bir ürün olmadığı halde, gerçekten de herzaman bir ek ürün (bir kesrini oluşturduğu II'nin artı-ürünü) demektir; ama bu durumda, II tarafından yapılan bu para birikimi, aynı zamanda, üretim araçları biçimindeki 70 I_a'nın satılamaz olduğunu gösterir. II'deki eş zamanlı yeniden-üretimde genişleme olmamasına karşılık olarak I'de de nispi bir aşırı-üretim olur.
Ama bundan ayrı olarak: I'den para olarak gelen 70 II_a tarafından 70 I_a satın alınması yoluyla bütünüyle ya da kısmen I'e dönene kadar bu para olarak 70, II'nin elinde bütünüyle ya da kısmen ek özünde para-sermaye olarak görünür. I ve II'nin metalarının karşılıklı olarak birbirlerinin yerini alması paranın kendi çıkış noktasına dönüşünü sağlayana dek, bu, I ile II arasındaki her değişim için doğrudur. Ama işlerin normal gidişi içerisinde para, bu rolü, burada yalnızca geçici olarak oynar. Bununla birlikte, geçici olarak serbest bırakılan bütün ek paraların derhal etkin bir biçimde. bir ek para-sermaye olarak işlev yaptığının varsayıldığı kredi sisteminde, böylesine geçici olarak serbest bırakılmış olan para-sermaye, başka girişimlerde orada bulunan artı-ürünleri gerçekleştirmesi gerekirken, örneğin I'in yeni girişimlerinde hizmet etme zorunda bırakılabilir. Şurası da dikkate alınmalıdır ki, 70 I_a'nın değişmeyen-sermaye II'ye katılması, aynı zamanda, değişen-sermaye II'de 14'lük bir genişlemeyi gerektirir. Bu -I'de artı-ürün I_a'nın sermaye I_s'ye doğrudan katılmasında olduğu gibi- II'deki yeniden-üretimin, daha fazla bir sermayeleştirmeye doğru bir eğilim ile zaten devam etmekte olduğu anlamına gelir; bir başka deyişle, bu, artı-ürünün, gerekli geçim araçlarından oluşan kısmında genişleme olduğu anlamına gelir.

Eğer 500 I_a sermayeleştirilecekse, ikinci örnekteki 9.000'lik ürünün, yeniden-üretim amacı için, daha önce gördüğümüz gibi şu şekilde dağılmış olması gerekir. Böyle yapmakla, para dolaşımı bir yana bırakarak yalnız metaları dikkate almış oluruz.
I. 5.000_s + 500_a (sermayeleştirilecek) + 1.500_(d+a) tüketim fonu eşittir metalar olarak 7.000.
II. 1.500_s +299_d + 201_a eşittir metalar olarak 2.000. Genel toplam, metalar olarak 9.000.
Sermayeleştirme şu şekilde yer alıyor: (sayfa 548)
I'de, sermayeleştirilen 500_a, altıda-beş, yani 417s artı altıda-bir, yani 83_d olarak bölünüyor, 83_d, değişmeyen-sermaye öğelerini satın alan II_a'dan kendisine eşit bir miktar çekiyor ve bunu II_s'ye ekliyor. II_s'deki 83'lük bir artış, II_d'de 83'ün beşte-biri, yani 17'lik bir artış demektir. Bu durumda, bu değişimden sonra:

I.	(5.000_s+417_a)_s	+	(1.000_d+ 83_a)_d	=	5.417_s	+	1.083_d	=	6.500
II.	(1.500_s+ 83_a)_s	+	(299_d + 17_a)_d	=	1.583_s	+	316_d	=	1.899
					Toplam . . . . . . . . . . . .				8.399

I'deki sermaye, 6.000'den 6.500'e çıkmış, yani ¹/₁₂ kadar artmıştır. II'deki sermaye 1.715'ten 1.899'a çıkmış, yani ^l/₉'luk bir artış bile gösterememiştir.
Bu temel üzerindeki yeniden-üretim, ikinci yılda sermayeyi yıl sonunda şuna ulaştırır:

I.	(5.417_s+ 452_a)_s	+	(1.083_d+ 90_a)_d	=	5.869_s	+	1.173_d	=	7.042
II.	(1.583_s+ 42_a + 90_a)_s	+	(316_d + 8_a + 18_a)_d	=	1.715_s	+	342_d	=	2.057

Ve üçüncü yılın sonunda şu ürünü elde ederiz:

I.	5.869_s	+	1.173_d	+	1.173_a
II.	1.715_s	+	342_d	+	342_a

Eğer I, önceki gibi artı-değerinin yansını biriktiriyorsa, I_(d+½a)'nın 1.760'a eşit 1.173_d + 587_(½a) sağladığını ve bunun da tüm 1.715 II_s'nin tamamından 45 fazla olduğunu görürüz. Bu da gene, böylece 45'lik bir büyüme gösteren II_s'ye eşit miktarda üretim aracı aktarılarak dengelenmelidir ve bu da II_d'ye beşte-bir ya da 9 tutarında bir ekleme yapılmasını zorunlu kılar. Ayrıca, sermayeleştirilen 587 I_a, altıda-beş ve altıda-bir olarak, yani 489_s ve 98_d olarak bölünür. 98 ise II'de 98 tutarında yeni bir ek değişmeyen-sermaye demektir, ve bu da gene değişen-sermaye II'de beşte-bir, yani 20 tutarında bir artış anlamına gelir. Buna göre:

I.	(5.869_s+ 489_a)_s	+	(1.173_d+ 98_a)_d	=	6.358_s	+	1.271_d	=	7.629
II.	(1.715_s+ 45_a + 98_a)_s	+	(342_d + 9_a + 20_a)_d	=	1.858_s	+	371_d	=	2.229
				Toplam sermaye				=	9.858

Dipnotlar ^[1*] Gücül olarak, °bilkuvve. -ç.

^[2*] Bu, besbelli ki bir kalem sürçmesidir; beşte-bir olması gerekirdi; ne var ki bu, sonal sonuçları etkilememektedir. -Ed.

^[3*] Öteki koşullar aynı kalmak üzere. -ç.

^[4*] Gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra. -ç.

^[57] Buradan başlayarak sonuna kadar, Elyazması VIII. -F.E.

^[58] Bu Kitap I'de başka bir açıdan tartışmasını yaptığımız (Kap. XXII, 5, not 64) [Kapital, Birinci Cilt, Yirmidördüncü Bölüm, Beşinci Kesim. s. 627. dipnot 70] James Mill ile S. Bailey arasında sermaye birikimi konusundaki kavgaya, yani büyüklüğünü değiştirmeksizin, sanayi sermayesinin işlemesini genişletme olasılığı ile ilgili kavgaya kökünden bir son vermiştir. Buna ilerde tekrar değineceğiz.